قرائت آیات قرآن ۴ مرتبه دارد:
۱ـ ترتیل
۲ـ تحقیق
۳ـ تحدیر (حَدْر)
۴ـ تدویر
تلاوت ترتیل
ترتیل در لغت عبارت است از «نظم و ترتیب در کلام». «رَتَّلَ الْکَلام» یعنی: سخن را خوب بیان کرد ـ قواعد سخن را مراعات نمود.
ترتیل در اصطلاح قرائت عبارت است از: خواندن قرآن بطور منظم و با تأنّی و شمرده و همراه با تدبّر در معانی، بطوریکه تمامی قواعد رعایت شود.
تلاوت تحقیق
تحقیق در لغت به معنای «مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی» و «رسیدن به حقیقت شیء» آمده است.
در قرائت قرآن، «تحقیق» عبارت است از خواندن قرآن با حداکثر آرامش و تأنّی حتی «آهسته‌تر از قرائت به ترتیل»، همراه با اشباع مدها، تحقیق همزه‌ها، اتمام حرکات، تحقیق مخارج حروف و … که همه اینها در سایه قرائت آیات با حداقل سرعت، میسر است. قرائت تحقیق، طریق ورش از نافع، عاصم و حمزه بوده و روشی است که از آن جهت تعلیم قرائت به شاگردان و همچنین تمرین و ریاضت زبان برای فراگیری و اداء کامل قواعد تجویدی، استفاده می‌شود.
تلاوت بصورت تحقیق به سه گونه اجرا می‌شود:
۱ـ تحقیق مجلسی: در این روش قاری در مجلس باحضور تعدادی مستمع شروع به تلاوت قرآن می‌کند و این‌گونه تلاوتها با تشویق حضار در مجلس همراه است بطوری که در اغلب تلاوتهای مجلسی صدای تشویق مستمعین به گوش می‌رسد.
۲ـ تحقیق استودیویی (درسی، ساده): در این‌گونه تلاوتها قاری به تنهایی در استودیو (فضایی بسته) شروع به تلاوت قرآن می‌کند، بنابراین این‌گونه تلاوتها بدون تشویق و صدای مستمع می‌باشد. تلاوت تحقیق استودیویی در زمانهای متفاوت از ۳ دقیقه تا بعضاً ۶۰ دقیقه اجرا می‌شود و اغلب این تلاوتها جنبه آموزشی نیز دارد، زیرا کلیه ضوابط یک قرائت استاندارد با حضور کارشناسان برجسته قرآنی در آن لازم‌الاجراست.
اکثر تلاوتهای تحقیق درسی در دو زمان ۱۵ یا ۳۰ دقیقه اجرا می‌شود.
۳ـ تحقیق ترتیبی مجلسی: در این‌گونه تلاوتها قاریان قرآن به ترتیب از اول تا آخر قرآن در زمان و آیات مشخص (از قبل تعیین شده) در مجلس با حضور مردم در ساعتی معین شروع به تلاوت می‌کنند و الزاماً می‌بایست قطعه تعیین شده کامل و بدون کم و کاست اجرا شود، این نوع تلاوتها سالهاست قبل از اذان صبح در کشور مصر توسط قاریان برجسته مصر هر روز اجرا می‌شود.
تلاوت تحدیر(حَدر)
بمعنای سرعت گرفتن و از سراشیبی به پائین آمدن می‌باشد که مستلزم ازدیاد سرعت است.
در اصطلاح قرائت، عبارت است از خواندن قرآن با سرعت زیاد همراه با رعایت احکام تجوید.
بدیهی است که در این حال احکام تجویدی با دقت و ظرافت روش پیشین، رعایت نخواهند شد اما بهرحال نباید قواعد قرائت دچار اخلال فاحش گردد.
«حدر» روش کسانی است که مدّ منفصل را به «قصر» خوانده‌اند مانند: ابن‌کثیر، قالون …
تلاوت تدویر
حالتی است بین تحقیق و حدر به بیان دیگر، نوعی قرائت است نه به سرعت «حدر» و نه به کُندی «تحقیق». اکثر اهل اداء، این روش را اختیار کرده‌اند.
در فایده مراتب مختلف قرائت آمده است:
کسانی که به تحقیق خوانده‌اند، این روش را بهترین راه برای اداء قواعد تجویدی و تدبر در معانی می‌دانند هر چند که در نتیجه آن، آیات کمتری خوانده شود.
اما آنان که قرائت «حدر» را اختیار کرده‌اند بر این عقیده‌اند که مطابق فرموده خداوند «مَنْ جاءَ بِالحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها» پس هر چه قرآن سریعتر خوانده شود، کلمات بیشتری تلاوت خواهد شد و بدین ترتیب اجر بیشتری عاید قاری خواهد شد!
حال آنکه در کتاب خدا آمده است:«وَ قُراناً فَرَقناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلی مُکْثٍ» و یا «کِتابٌ اَنْزَلناهُ اِلَیکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّروا ایاتِهِ» .
با توجه به تمامی مطالب فوق، می‌توان گفت ترتیب قرائات (از کند به تند) عبارتست از:
تحقیق ـ ترتیل ـ تدویر ـ تحدیر
و اما، افضل‌القراءات همانا، «ترتیل» است که مجمع تمامی امتیازات قرائت است، و در قرآن نیز بدان امر شده است آنجا که می‌فرماید:«وَ رَتِّلِ القُرانَ تَرتیلاً» (سورَه المُزَمِّل) یعنی: قرآن را منظم، مرتب، با تأنی و شمرده و همراه با تدبر در معانی بخوان.
از امام‌المتقین حضرت علی ابن ابی‌طالب علیه‌السّلام سؤال شد، ترتیل چیست؟
فرمود: «اَلتَّرتیلُ، اَداءُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الوُقوفِ».
در کتاب معروف «اَلنَّشْر»، با کمی تفاوت یعنی «اَلتَّرتیلُ، تَجْویدُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الْوُقوفْ» نیز آمده است. و این فرموده مولای متّقیان، مورد اتّفاق اهل تشیع و تسنن است.
با توجه به تمامی مطالب فوق، فضل و برتری «ترتیل» بر دیگر قراءات آشکار می‌گردد.
بطور اختصار در ترتیل امتیازات ذیل جمع آمده است:
۱ـ نه بدان سرعت است که در قواعد تجویدی خللی وارد آید.
۲ـ نه بدان کُندی و آهستگی است که همچون تحقیق، آیات کمتری خوانده شود.
۳ـ تجوید حروف و «حفظ وقوف» رعایت می‌گردد.
۴ـ از همه مهمتر، فرصت کافی برای تدبر در معانی وجود دارد.
حال از فرموده امام هُمام مولای متقیان حضرت علی ابن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) بهره جسته و به اصل مبحث وارد می‌شویم.
همانگونه که گفته شد، حضرت فرمودند:«اَلتَّرتیلُ تَجوید الحروف و حفظ الوقوف».
لازم به ذکر است نخستین کسی که درباره قرائت کتابی تدوین کرد «اَبانِ ابْنِ تَغْلِبْ» شاگرد امام سجاد (علیه‌السلام) بود.
