روزهای اولی که کار طبابت را شروع کرده بودم؛ برای اطّلاع از وضعیت عملکرد دستگاه گوارش بیمار، از او سوالاتی می پرسیدم. یکی از این سوالها این بود:« آیا شکمتان خوب کار می کند؟» جالب این بود که بسیاری از بیماران به این سوال پاسخ مثبت می دادند؛ اما در حین درمان متوجه می شدم که بیمار دچار یبوست است. تکرار این اتّفاق مرا به یک نتیجه ساده و در عین حال نه چندان خوشایند رساند: بسیاری از مردم دچار یبوست هستند؛ اما نه اطّلاعی از آن دارند؛ نه با عوارض آن آشنایی دارند و نه حتی تعریف درستی از این بیماری دارند.
یبوست در مکاتب مختلف طبّ قدیم یکی از «امّ الامراضی» محسوب می شود که می تواند در ایجاد هر بیماری دخیل باشد ولذا در درمان هر ناخوشی نیز، یکی از اصول مهم، رفع یبوست است؛ چنانکه در تقریباً تمامی درمانهای ذکر شده در این پایگاه نیز، رفع یبوست به عنوان یکی از اصول اولیه ذکر شده است. این در حالی است که در طبّ جدید، یبوست از جمله بیماری هایی است که توجّه چندانی به آن نمی شود؛ چنان که می بینیم در حالی که سازمان بهداشت جهانی برنامه های گوناگونی را در سطح جهان برای مبارزه با اسهال اجرا می کند؛ اما در میان هیاهوی اسهال و طرفداران آن! یبوست به آرامی و بدون سر و صدا عمر انسانها را می کاهد و ….
تعریف یبوست در طبّ جدید
طبّ جدید، اغلب، یبوست را به صورت فردی تعریف می کند؛ به این معنا که اگر فرد، چند روز یک بار هم اجابت مزاج داشته باشد؛ در صورتی که مشکلی با وضعیت اجابت مزاج خود نداشته باشد؛ یبوست ندارد!
مثلاً به این جملات دقت کنید:
«یبوست برای افراد مختلف، معنای متفاوتی دارد. طبق بررسی های انجام شده، بعضی از افراد هر شش تا دوازده روز و آن هم با کمک مسهل های قوی اجابت مزاج دارند و حتی این مساله را به عنوان امری طبیعی پذیرفته اند. فعالیت و حرکت روده برای دفع، به میزان سلامتی افراد بستگی دارد. برای بعضی از افراد، حرکت روده و اجابت مزاج، هر دو روز یک بار، طبیعی است؛ درحالی که فرد دیگری ممکن است روزانه سه بار و حتّی بیشتر دفع انجام دهد و هر دوی آنها کاملاً سالم باشند.»
آنچه که در کتب معتبر پزشکی، به عنوان تعریف یبوست پذیرفته شده است این است که:
«کسی که دفع سخت و طولانی داشته باشد یا احساس دفع ناکافی کند یا کمتر از سه بار در هفته دفع داشته باشد؛ یبوست دارد. برای آن که بگوییم شخصی مبتلا به یبوست است؛ باید ۲ یا بیشتر از نشانه‌های زیر را حداقل به مدت ۳ ماه داشته باشد:
الف) زور زدن بیش از حد در حین اجابت مزاج.
ب) مدفوع سفت و خشک.
ج) احساس تخلیه ناکامل بعد از اجابت مزاج.
د) دو بار یا کمتر عمل دفع در هفته.
نتیجه این تعریف هم واضح است. مثلاً اگر کسی یک بار در هفته اجابت مزاج داشته باشد؛ اما مدفوع وی نرم باشد و به راحتی تخلیه شود و بعد از تخلیه، احساس راحتی بکند؛ دچار یبوست نیست! بدیهی است که این تعاریف از منظر طبّ سنتی پذیرفته نیستند.
اجابت مزاج مطلوب از دیدگاه طبّ سنّتی
در تعریف یبوست باید به ۴ عامل توجه کرد:
۱- تعداد دفعات دفع مدفوع.
۲- کیفیت دفع.
۳- قوام مدفوع.
۴- حجم و جرم مدفوع.
ابن سینا اعتقاد دارد که به ازای مصرف هر وعده غذایی، شکم باید یک بار کار کند؛ به این ترتیب؛ در روزگار ما که مردم ۳ وعده غذا مصرف می کنند؛ باید ۳ بار هم دفع مدفوع داشته باشند؛ اما این تعریف، در عمل، برای اکثر مردم این دوره و زمانه، یک ایده آل است که دسترسی به آن چندان آسان نیست. به همین جهت ما با اجازه جناب ابن سینا عملاً می پذیریم که روزانه یک بار دفع مدفوع، حداقّل آن چیزی است که می توان از یک فرد سالم با رژیم غذایی امروزی انتظار داشت؛ اما به شرطی که عوامل بعدی نیز فراهم باشد.
به زبان ساده، دفع مطلوب، دفعی است که به آسانی و بدون هر گونه درد و ناراحتی انجام شود و پس از آن، شخص، احساس سبکی، راحتی و خالی بودن روده ها را تجربه کند. پس از حصول این دو شرط، نوبت شرط سوم و چهارم است؛ به این معنا که قوام مدفوع نیز نه زیاد سفت باشد و نه زیاد شل؛ و به لحاظ وزنی نیز تقریبا معادل غذای مصرف شده باشد. بنابراین تعریف نهایی قابل قبول برای این که بپذیریم کسی یبوست ندارد این است که حداقل روزی یک بار، آنهم به آسانی، دفع مدفوعی با قوام و حجم متناسب داشته باشد.
نکته: گاهی ظاهرا تمام شروط فوق، محقّق است امّا فرد مجبور است روزی ۷-۶ بار به دستشویی برود تا راحت بشود! به عبارت دیگر، میزان دفع مدفوع در هر بار، کم است-اگرچه میزان کلّی آن طبیعی است- از نظر ما، این حالت نیز نوعی یبوست یا اختلال دفع مدفوع محسوب می شود.
حکایت موش و مرگ موش و باقی ماجرا
موش، متاسّفانه جانور باهوشی است و این هوش، مبارزه با او را هم سخت می کند. برای مثال اگر یک سمّ سریع الاثر را برای معدوم کردن موش ها به کار ببریم، سایر موش ها از فاصله کم بین خوردن سم تا مردن رفقایشان، متوجّه ارتباط این خوردن و آن مردن می شوند و لذا بقیه از خوردن آن خودداری می کنند و به این ترتیب، اقدامات شهرداری محترم بدون اثر می ماند. به همین جهت هم برای این کار از سموم دارای اثر کند استفاده می کنند؛ به این ترتیب که بین زمانی که موش، سم را می خورد تا زمانی که می میرد چند روزی فاصله بیفتد تا بقیه موش ها نفهمند که مردن رفیقشان مربوط به آن غذایی است که چند روز پیش خورده است.
عجیب است که ما انسان ها نیز در مورد برخورد با اسهال و یبوست – و بسیاری از پدیده های مشابه – مانند موش ها عمل می کنیم؛ به این معنا که در مورد اسهال، از آنجا که پر سر و صداست و اگر بخواهد انسانی را تلف کند در عرض چند روز کار او را یکسره می کند؛ انواع برنامه های جهانی و منطقه ای و کشوری را با هزینه های گزاف اجرا می کنیم؛ ولی در مورد یبوست که آرام و بدون سر و صدا عمر بسیاری از انسان ها را کوتاه می کند و زمینه ساز اغلب بیماری ها – از جمله انواع سرطان ها – می شود، هیچ نگرانی نداریم. ظاهراً ما هم مثل موش ها متوجّه ارتباط بین یبوست و این همه عارضه و مرگ و میر نمی شویم. امّا مطمین باشید که یبوست، هزاران بار کشنده تر از اسهال است.
از همین حالا برای من قابل پیش بینی است که این مقاله که به نظر خودم از مهمترین مقالات پایگاه است، با اقبال چندانی از سوی کاربران محترم مواجه نخواهد شد!
چرا یبوست این قدر خطرناک است؟
پاسخ این سوال چندان پیچیده نیست. یبوست برای بدن به مانند یک بحران دفع زباله است. بدن از راه های مختلفی اقدام به بیرون ریختن مواد زاید از درون خود می کند. ساده ترین این راه ها، دفع مدفوع و ادرار، تعریق، تنفّس و … هستند. در این بین، دفع مدفوع از راه روده معمولاً عهده دار دفع خطرناک ترین موادّ زاید از بدن است. موادّ دفعی روده ها معمولاً به قدری خطرناک هستند که در آموزه های عملی طبّ اسلامی و طبّ سنّتی ایران، تدابیر مختلفی اندیشیده شده است که انسان حتّی در معرض بخارات متصاعد شده از آنها نیز قرار نگیرد. (مثل استحباب پوشاندن سر در توالت و …). حالا فکرش را بکنید که این مواد؛ با این درجه از سمّیت به جای آن که از بدن بیرون بروند، در بدن باقی بمانند و از طریق سیستم بازجذب قوی روده، مجدّداً به داخل بدن برگردند.
طبیعی است که در این حالت، بدن دربه در به دنبال راهی می گردد که هر طور شده این مواد را بیرون بریزد. با توجّه به اشکال موجود در راه اصلی(یعنی روده)، گاهی این مواد از طریق پوست شروع به دفع می کنند که حاصل آن بروز انواع بیماری های پوستی مثل اگزما و کهیر است. اگر بدن راه ریه را انتخاب کند، می توان شاهد بروز آسم، برونشیت، تنگی نفس و مانند آنها بود. به همین ترتیب، بدن هر راهی که برای دفع این مواد انتخاب کند، منجر به بروز بیماری جدیدی خواهد شد. اگر به هر دلیل این راه های غیرعادی دفع هم برای بدن قابل استفاده نباشند؛ این مواد در مناطق مختلف بدن رسوب می کنند و انواع بیماری ها را به وجود می آورند که اقسام تومورهای خوش خیم و بدخیم یکی از آنها می باشند.
علل ایجاد یبوست
۱- مشکلات تغذیه ای اصلی ترین دلیل ایجاد یبوست هستند از جمله:
– مصرف مواد غذایی یبوست زا: سر دسته این غذاها، برنج است؛ یبوست زایی برنج در حدی است که می توان در درمان بسیاری از اسهال ها به عنوان یک داروی خوب از آن استفاده کرد. ماکارونی، موز، لبنیات به ویژه لبنیاب پرچرب،(و به ویژه پنیر، ماست شیرین و کشک)؛ مصرف زیاد موادّ گوشتی(به خصوص به صورت خشک مثل کباب)، بسیاری از فست فودها، سیب و انار و به(و به ویژه انواع ترش آنها) و … از دیگر علل ایجاد یبوست هستند.
– مصرف کم فیبر: این مشکل به دلایل متعددی رخ می دهد که سردسته آنها مصرف نان سفید و برنج سفید است که سبوسشان گرفته می شود. کم مصرف کردن منابع اصلی فیبر یعنی میوه و سبزی ها، کندن پوست میوه ها به هنگام مصرف، غلبه غذاهای حیوانی بر غذاهای گیاهی در رژیم غذایی مردم و … از دیگر عوامل هستند.
– از دست دادن آب بدن و یا عدم مصرف کافی مایعات، می تواند باعث یبوست شود. به همین جهت هم هست که روزه داری؛ مصرف داروهای ادرارآور؛ مصرف نوشیدنی های کافیین دار مثل قهوه و نوشابه های سیاه که خاصیت ادرارآوری دارند؛ می توانند باعث ایجاد یبوست شوند.
تذکّر بسیار مهم: مطلب فوق هرگز به این معنا نیست که نوشیدن آب زیاد به عنوان یک روش درمان یبوست مورد تایید ماست؛ بلکه چنان که در مقالات مرتبط با این بحث هم آمده است؛ مصرف آب، تنها باید بر اساس میزان تشنگی انجام شود. آب درمانی تنها به روش هایی خاص، مورد تایید این پایگاه است که در بخش تغذیه و رژیم درمانی خواهد آمد.
۲- بی تحرّکی: که از شایعترین دلایل ایجاد یبوست، در این دوره است به ویژه اگر این بی تحرّکی، با نشستن طولانی مدت روی صندلی توام باشد.
۳- شرایط فیزیولوژیکی خاص مثل حاملگی(به علت تغییرات هورمونی که باعث کاهش حرکات روده ها می شوند و فشار فیزیکی رحم روی روده ها) و افزایش سن(به دلیل کاهش سوخت و ساز بدن در پیری و متعاقب آن کاهش فعالیت روده ها)
۴- مسافرت: افرادی که به مسافرت می روند غالبا دچار یبوست می شوند. علّت این امر، تغییر در برنامه غذایی و برنامه روزانه زندگی این افراد است که باعث کاهش عملکرد کبد می شود.
۵- مصرف برخی از داروهای شیمیایی می تواند باعث ایجاد یبوست شود ازجمله: برخی داروهای ضد فشارخون بالا؛ بعضی داروهای پایین آورنده چربی خون؛ داروهایی که ترکیبات تریاک دارند(مثل داروهای کدیین دار)؛ برخی داروهای مسکّن؛ آنتی اسیدها(داروهای ضد اسید معده)؛ برخی داروهای درمان کننده پارکینسون؛ داروهای ضدّ گرفتگی عضله؛ داروهای ضدّ افسردگی؛ مکمّل های آهن؛ مکمّل های کلسیم؛ آنتی هیستامین ها؛ داروهای ادرارآور؛ داروهای ضدّ تشنّج و ….
۶- خودداری از دفع به موقع مدفوع: صرف وقت کافی برای اجابت مزاج از نکات بسیار مهم است. کسانی که به دلایل مختلف، اجابت مزاج را به تاخیر می اندازند پس از مدتی دچار یبوست شدید خواهند شد. هرگز نباید احساس اجابت مزاج را صرفاً به دلیل دوری از منزل؛ نداشتن وقت کافی؛ احساس خجالت و … نادیده گرفت.
۷- مصرف مداوم داروهای ملیّن و مسهل: اگر داروهای مسهل به طور مداوم مصرف شوند پس از مدتی روده کار طبیعی خود را انجام نداده و به اصطلاح تنبل می شود و یبوست به وجود می آید. بنابراین از مصرف خودسرانه داروهای مسهل خودداری کنید و تنها با تجویز پزشک آنها را مصرف کنید.
۸- برخی بیماری هایی که می توانند عامل ایجاد یبوست باشند: کم‌کاری تیرویید و برخی دیگر از غدد داخلی؛ مرض قند، تومورهای روده و مقعد؛ اورمی؛ زیادی کلسیم در بدن؛ کمبود قند خون؛ سل؛ بیماری ام.اس.؛ پارکینسون؛ آسیب های نخاعی؛ بیماری‌های عضلانی مثل دیستروفی عضلانی؛ بیماری روده تحریک‌پذیر یا روده عصبی؛ بیماری‌های مرتبط به عضلات کف لگن؛ افسردگی و ….
تذکّر مهم: ذکر بیماری های فوق تنها در جهت آشنایی کاربران گرامی است و ضرورتی ندارد به هنگام یبوست سریعاً به فکر سرطان و دیابت و … بیفتید. همچنین این بیماری ها بر اساس منطق طبّ جدید معنا دارند و گرنه در طبّ قدیم، تعاریف بر اساس منطق اخلاطی انجام می شود.
نکته: برداشت عموم مردم از واژه های مسهل و ملیّن، داروها یا غذاهایی است که باعث نرم شدن و کارکرد مناسب روده ها می شوند؛ با این فرق که مسهل به داروهای قویتر و ملین به داروهای ملایم تر اطلاق می شود؛ امّا معنای این واژه ها در طب قدیم، دقیقاً معادل معنایی که امروزه از آنها استنباط می شوند؛ نیست؛ امّا با قدری مسامحه، آنها را به همین معنای امروزی استفاده کردیم.
درمان
درمان یبوست به روش طب سنّتی، به مانند سایر بیماری ها، بر اساس علل ایجاد کننده آن است و تجویز یک نسخه واحد برای تمام افراد امکان پذیر نیست. به همین جهت هم هست که می بینیم غذا یا دارویی که برای یک نفر، یک ملین مطلوب محسوب می شود در فرد دیگر ممکن است باعث ایجاد یبوست شود. آنچه در ادامه به آن اشاره می شود؛ نسخه هایی ساده است که در اکثر موارد یبوستهای ساده برای عموم قابل استفاده است امّا باید باز هم متذکّر شویم که به مانند سایر بیماری ها، درمان یبوست نیز باید با تغییر در رژیم غذایی و روش زندگی انجام شود و نسخه های ذکر شده تنها در کوتاه مدّت و حتّی المقدور با تجویز پزشک قابل استفاده خواهند بود.
قبل از خواندن ادامه مقاله بد ندیدم که توضیح ذیل را به نقل از سایت تندرستان( و بر اساس نوشته دکتر انوشیروانی) برایتان نقل کنم:
«بسیاری از مبتلایان به یبوست تصور می کنند که مصرف هر سبزی و میوه یا هر گیاه دارویی برای درمان یبوست مفید است، یا دستکم ضرری ندارد، بنابراین برای رهایی از این مشکل به انواع خوراکی ها و گیاهان دارویی پناه می برند. خیلی ها گمان می کنند که هر سبزی و میوه و روغنی مانند شاهی و گشنیز و آلوی بخارا و انگور و زردآلو و روغن کرچک و زیتون برای همۀ اقسام یبوست و در همۀ افراد، به طور یکسان کارساز و بی عارضه اند، یا ممکن است فکر کنند که انواع شربتها و قرصهای گیاهی تولیدشده برای رفع یبوست، برای همگان موثر و بی عارضه هستند.
اما باید گفت که درمان اصولی یبوست بدون تشخیص گونه و سبب آن ممکن نیست و اگرچه مصرف برخی گیاهان می تواند در ظاهر یبوست را کاهش دهد یا موقتاً از بین ببرد امّا از سوی دیگر ممکن است سبب اصلی یبوست را شدیدتر کند یا ناخوشی های دیگر فرد را افزایش دهد.
تصور کنید زن مسنی که دچار نفخ و چاقی هم هست و از احساس سرمای بدن نیز شکایت دارد بخواهد یبوستش را با خوردن خیار یا آلوبخارا درمان کند، البته این دو میوه یبوست او را موقتاً بهبود می دهند ولی پس از اندک زمانی می توانند موجب تشدید یبوست و ناراحتی های دیگر وی یعنی نفخ و احساس سرما شوند.{به عبارت دیگر این زن دچار غلبه بلغم است و یبوست او نیز ناشی از این امر است که با مصرف خیار و آلوبخارا مشکل او تشدید خواهد شد.}
همچنین درحال حاضر بیشتر فرآورده های گیاهی موجود در داروخانه ها -که برای درمان یبوست عرضه شده اند- دارای برگ سنا یا عصارۀ آن هستند و از این رو نه از دیدگاه فیتوتراپی و نه از منظر مکتب طب حکمی ایران، نباید آنها را به طور بلندمدت مصرف کرد زیرا سنا در درازمدت موجب تنبلی روده و وابستگی آن می شود و همچنین عارضه ای به نام مگاکولون یعنی گشادی و نارسایی عضلانی روده ایجاد می کند…»
بنابراین، درمان یبوست و به ویژه درمان دارویی آن امری تخصّصی است که حتما و باید با نظر متخصّص مجرّب انجام شود و درمان های خودسرانه می توانند عوارض جبران ناپذیری در پی داشته باشند. در این مقاله سعی شده است که بر درمان های ساده و عمومی و کم ضرر تاکید شود و درمان های دارویی درحد اشاره مورد توجه قرار گرفته اند.
۱- تغییر سبک زندگی و تغذیه: اساس درمان یبوست را تشکیل می دهد و اگر این کار انجام نشود، درمان دارویی صرف، کم اثر و پرضرر خواهد بود. در این رابطه نکات ذیل قابل تذکّر است:
– غذا را زیاد بجوید: بسیاری از افراد تنها با رعایت این دستور ساده به نتیجه مطلوب می رسند.
– مصرف خوراکی های یبوست زا را به حداقل برسانید: در این باره نقش برنج، ماکارونی، لازانیاف رشته فرنگی، موز، غذاهای گوشتی و حیوانی و انواع غذاهای مصنوعی غیرقابل انکار است.
در مورد برنج به عنوان متهّم ردیف اوّل ماجرا این نکات قابل ذکر است:
۱- مصرف آن را به حداقل برسانید، اگر چه حذف تقریبا کامل ان هم می تواند مد نظر باشد.
۲- از برنج قهوه ای استفاده کنید یا آنکه مقداری سبوس برنج را به هنگام طبخ پلو، با آن مخلوط کنید.
۳- اگر مورد قبلی به ذائقه تان خوش نمی آید، مقداری سبوس برنج را در پارچه ای کتان ریخته داخل اب برنج بیندازید، تا حدااقل کمی از عصاره سبوس به خورد غذا برود.
۴- از مصرف برنج سفید پرهیز کنید و انواع افزودنی ها – مثل سبزی، لوبیا و… – را در طبخ برنج استفاده کنید.
۵- برنج را زیاد بشویید تا لعاب آن گرفته شود اما آبکشی نکنید و آن را به شیوه دم پخت، طبخ کنید.
۶- از مصرف اقلام پر محصول وسایر اقلام برنج هایی که تغییرات ژنتیکی در آن ها اعمال شده است خودداری کنید.
۷- برنج هندی، پاکستانی و سایر برنج هایی که به لحاظ طبی، مبهم و تعریف نشده اند خودداری کنید. مصرف برنج نیم دانه ایرانی بر مصرف برنج درجه یک سایر کشورها ارجح است.
۸- به ترک اعتیاد به برنج به طور جدی فکر کنید. مثلا مصرف انواع خورش ها را با نان و بدون برنج امتحان کنید.
– از آش ها و شورباها زیاد استفاده کنید: اکثر آش ها و شورباهای سنتی ایرانی، ملین های ملایم و بی آزاری هستند که در اکثر افراد قابل استفاده اند. این آش ها انواع زیادی دارند که بر اساس مزاج شخص و نوع بیماری او قابل استفاده اند. طبیعتا در این مورد باید از خیر مصرف آش رشته و انواع سوپ های حاوی رشته فرنگی گذشت.
– ورزش کنید: حتی یک پیاده روی ساده هم می تواند باعث بهبود یبوست بیمار شود. البته ورزش های سنگین و حرفه ای، با کاهش آب بدن می توانند یبوست را تشدید کنند.
– مصرف میوه و سبزی ها را افزایش دهید: در این مورد باید به وضعیت مزاجی خودتان توجه داشته باشد. افزایش عمومی غذاهای گیاهی و کاهش عمومی غذاهای حیوانی در رژیم غدایی تقریبا برای همه افراد مفید است. به طورخاص مصرف کاهو، خیار، انواع آلوها، هندوانه و … برای افراد گرم مزاج و گلابی، انجیر، هویج یا زردک پخته و … برای افراد سردمزاج می توانند ملین های خوبی باشند.
– روغن مصرفی را عوض کنید: استفاده از روغن زیتون در جیره غذایی و حذف روغن های نباتی جامد و مایع موجود در بازار، گام بلندی در درمان یبوست است.
– دفع را به تاخیر نیندازید: زندگی شهری برای بسیاری از ما این مشکل را به وجود آورده که در خیلی از مواقع، همان وقت که نیاز به دفع داریم، نخواهیم یا نتوانیم اجابت مزاج داشته باشیم و این، زمینه را برای یبوست فراهم می کند. مطمئن باشید یک دفع به موقع و توام با آرامش، از خیلی از کارهای روزمره شما اهمیت بیشتری دارد.
– رژیم نگیرید: بسیاری از رژیم های لاغری حتی مواردی که از سوی متخصصین تغذیه توصیه می شوند می توانند باعث یبوست شوند. بهتر است برای لاغر شدن با یک متخصص طب سنتی مشورت کنید. برای پیشگیری از ایجاد مشکل در ماه مبارک رمضان هم می توانید مقاله زیر را مطالعه کنید:
خجسته باد و مبارک؛ قدوم ماه صیام…
– با فراگیری دانش طب سنتی یا با مراجعه به یک پزشک حاذق در این زمینه، مصرف داروهای شیمیایی را به تدریج به حداقل برسانید.
– از نان های سبوسدار استفاده کنید: غیر از معدودی نانوایی های خاص که در پخت نان های ویژه خود از سبوس استفاده می کنند، نانوایی های عمومی از آن استفاده نمی کنند. در بین نان های رایج ظاهرا تنها نان سنگک است که کمی سبوس دارد.
۲- تمهیدات درمانی ساده و عمومی:
– سبوس گندم: برای استفاده طولانی مدت در درمان یبوستهای خفیف به ویژه در بیمارانی که درجاتی از سوء تغذیه یا کم خونی دارند و نیز در بیمارانی که دچار سندروم روده تحریک پذیر با غلبه یبوست هستند؛ سبوس گندم دارویی بسیار مناسب است. سبوس گندم متاسفانه آنقدر از زندگی ما دور افتاده است که بسیاری از ما آن را نمی شناسیم. برای آنکه یادمان بیاید که سبوس گندم چه شکلی است! باید بگویم که همان خاک ارّه هایی! که زیر خمیر نان بربری ریخته می شود؛ سبوس گندم مهجور و غریب در زندگی مدرن امروزی است.
برای استفاده ازسبوس گندم به عنوان ملین، روزی یک قاشق غذاخوری از آن را با یک تا یک و نیم لیوان آب بخیسانید تا کاملاً پف کند و بعد مصرف کنید. امّا توصیه ما استفاده عمومی از این ماده غذایی بسیار مفید است چراکه سبوس بیش از آن که دارو باشد، یک ماده مغذی مورد نیاز برای همه ماست. برای این کار از نانوایی های بربری سبوس را تهیه کنید( که البته قیمت بسیار ارزانی هم دارد) و در انواع غذاها استفاده کنید. مثلا در غذاهای آبکی مثل انواع آش ها و خورش ها یا در مایه انواع کوکو و کتلت، سبوس اضافه کنید. حتی در غذاهایی مثل انواع پلوها یا در سسی که برای ماکارونی آماده می کنید هم می توانید سبوس بریزید. شاید استفاده از سبوس در برنج سفید(چلوها) به مذاق بسیاری از ما خوش نیاید اما حتی در این جا هم می توانید خود را با استفاده کم از آن وفق دهید.
استفاده از یک قاشق غذاخوری سبوس برای غذای سه تا چهارنفره می تواند پیشنهاد مناسبی برای انواع غذاها باشد.
– خاکشی: خاکشی که در بین مردم علی العموم به عنوان یک داروی قابض و ضد اسهال شناخته می شود؛ می تواند به عنوان یکی از بهترین ملین ها عمل کند. به این ترتیب که آن را به جای استفاده با آب سرد، با آب جوش مصرف کنیم. برای این کار روزانه یک یا دو بار و هر بار یک قاشق غذاخوری خاکشی شسته شده را با یک لیوان آب جوش مخلوط و میل می کنیم. البته اگر بگذاریم خاکشی همراه آب جوش ۱-۲ دقیقه بجوشد، اثر بسیار بهتری خواهد داشت. مصرف خاکشی به این صورت با توجه به اثر بسیار ملایم آن، برای درمان یبوست های مختلف به ویژه در کودکان و زنان باردار بسیار مفید است. استفاده از خاکشی به عنوان ملین را در این موارد توصیه می کنیم:
– افراد مسن یا کسانی که بر اثر بیماری های مزمن یا شدید، آب بدن و روده ها را از دست داده اند؛ با مصرف خاکشی نتایج خوبی را مشاهده خواهند کرد.
– گزینه اول دارویی در درمان یبوست بیمارانی که دچار همورویید(بواسیر)، واریکوسل و یا واریس هستند، خاکشی است؛ چرا که خاکشی در درمان این بیماری ها بسیار موثر است.
– خاکشی در بیمارانی که به علت ضعف معده و روده قادر به تحمل بسیاری از داروهای ملیّن نیستند؛ دارویی مطلوب محسوب می شود.
– کسانی که به علت غلبه سودا دچار یبوست می شوند؛ در اثر مصرف خاکشی نفع بسیار زیادی خواهند دید.
– خاکشی طبع ملایم و معتدلی دارد و لذا تقریبا در تمامی افراد به راحتی تحمل می شود؛ این امر به ویژه برای کسانی که کبد بسیار ضعیفی دارند و تحمل گرمی یا سردی داروها را ندارند بسیار مفید است.
– برای آشنایی بیشتر با خاکشی این مقاله را بخوانید:
خــــــــــاکــــــــــشــــــــــی
– ترنجبین: یک ملّین ملایم و عالی است. در بزرگسالان بهتراست همراه سایر داروهای ملّین استفاده شود. مثلا در مورد استفاده از خاکشی، افزودن کمی ترنجبین، درمان را موثرتر می کند. برای کودکان و نوزادان، ترنجبین به تنهایی می تواند مشکلات را حل کند و علاوه بر تنظیم کارکرد گوارشی، به عنوان آرامبخش، ضد نفخ و خواب آوری مناسب هم عمل می کند.
– شکر سرخ: استفاده از قند و شکر سفید، ضررهای بسیاری دارد که یکی از آنها، اختلال کارکرد کبد و ایجاد یبوست است. استفاده از شکر قرمز یا شکر سرخ به جای قند و شکر بسیار مطلوب است اما اگر این کار را نمی کنید می توانید به عنوان یک ملین ملایم و مناسب، آن را به روش هایی مانند ترنجبین استفاده کنید.
– هویج: مصرف روزانه یکی دو عدد هویج آب پز، به ویژه در همراهی با کمی روغن زیتون بسیاری از یبوست های خفیف را درمان می کند.
– دانه های لعاب دار: دانه های زیادی هستند که اگر مدتی در آب بمانند و خیس بخورند، یک پوشش شبیه ژلاتین در اطراف خود ایجاد می کنند. این گونه داروها با ایجاد حالت لیزابه ای در روده ها، باعث تخلیه آنها می شوند. از معروفترین آنها می توان به اسپرزه، بارهنگ، تخم شربتی، بالنگو، تخم ریحان و … اشاره کرد.
مصرف این دانه ها باید با توجه به مزاج شخص انجام شود. مثلا اسپرزه طبع بسیار خنکی دارد و می تواند ملین مطبوعی در افراد گرم مزاج – و به خصوص افراد صفراوی باشد – ولی در افراد سرد مزاج – و به ویژه بلغمی ها – درد سر ساز خواهد بود.
توصیه ما به کسانی که می خواهند برای مدتی طولانی از این گونه دانه های لعاب دار به عنوان ملین استفاده کنند؛ این است که از مخلوط چند تا از آنها استفاده کنند. برای این کار، هر روز یک قاشق غذاخوری از این دانه ها را در یک لیوان آب جوش خیسانده پس از لعاب انداختن، دانه ها و آب آن را میل کنید.
– روغن ها: بسیاری از روغن ها را می توان به عنوان ملین استفاده کرد؛ اما آنچه که بیشتر در بین مردم استفاده می شود ۳ تاست:
روغن کرچک: مسهلی بسیار قوی و پر عارضه است و لذا فقط باید با تجویز پزشک مصرف شود. زنان باردار، کودکان و بیمارانی که احتمال انسداد روده در آنها وجود دارد هرگز نباید از آن استفاده کنند. البته ماساژ دادن آن روی شکم بیمار می تواند اثر ملینی مناسبی داشته باشد و خطر چندانی هم ندارد.
روغن بادام شیرین: مسهل بسیار خوبی است و دستگاه گوارش را پاکسازی می کند. مسهلی ایده آل برای نوزادان و به ویژه در استفاده کوتاه مدّت است.
روغن زیتون: در نوع خود بهترین است به شرط آنکه تصفیه نشده و خالص باشد. مصرف چند قاشق روغن زیتون در روز، علاوه بر کمک به کارکرد صحیح روده ها، باعث کاهش چربی های مضر خون و افزایش چربی های مفید آن، کاهش بروز بیماری های قلبی عروقی و سرطان ها خواهد شد.
– آلو: در افراد گرم مزاج و به ویژه صفراوی ها، خیسانده آلو، ملینی مطبوع و مورد پسند است؛ اما در کسانی که طبیعت سرد یا معده و روده ضعیفی دارند باید از خوردن آن اجتناب کنند.
– برگه های خیسانده: خیسانده برگه های قیسی و هلو و یا خیسانده انجیرخشک، کمک زیادی به درمان یبوست می کنند. دو مورد اول ممکن است برای کسانی که معده و روده ضعیفی دارند کمی مشکل ساز شوند؛ اما خیسانده انجیرخشک تقریباً به همه افراد می سازد.
– آب خوردن صبحگاهی: تردیدی در این نیست که خوردن مقداری آب در اول صبح(ناشتا)، اثر ملینی بسیار خوبی دارد؛ اما این کار باعث افزایش بلغم در بدن می شود و لذا برای درمان طولانی تجویز نمی شود. در صورت انجام این کار هم بهتر است از آب عسل استفاده شود.
– شیر: شیر در افرادی که با خوردن آن مشکلی ندارند، می تواند به عنوان یک ملین خوب مدّنظر باشد.
۳- تمهیدات دارویی:
۱- برگ سنا:
شاید پر مصرف ترین مسهل گیاهی مورد استفاده مردم، برگ سنا باشد؛ اما در مورد برگ سنا باید توجه داشت:
– دل پیچه ازعوارض شایع مصرف برگ سناست. در بعضی از افراد، این دل پیچه، پس از چند روز استفاده برطرف می شود؛ ولی در برخی دیگر مانع ادامه درمان می شود.
– برگ سنا مسهلی قوی است که در بسیاری از افراد می تواند ایجاد اسهال کند؛ پس بهتر است کمی در مصرف آن احتیاط شود.
– مصلح برگ سنا، گل سرخ است. یعنی برای کاهش عوارض برگ سنا باید آن را همراه گل سرخ مصرف کرد. برخی به نسبت ۱به ۱ و برخی ۲ به ۱(۲ قسمت برگ سنا و یک قسمت گل سرخ) اعتقاد دارند.
– بهتر است در صورت امکان، چوبها و شاخه ها و تخم ها را از برگ سنا جدا کرد، این کار نیز به کم کردن عوارض منفی برگ سنا کمک می کند.
– یکی از اشکالات برگ سنا، ایجاد مقاومت دارویی است که در درصد نسبتاً زیادی از بیماران دیده می شود. برای کاهش این عارضه به پزشکان و عطّاران محترم توصیه می شود که برگ سنا را در ترکیب با مسهل ها و ملین های دیگر استفاده کنند.
– برگ سنا نیز به مانند سایر مسهل ها نباید به مدت طولانی مورد استفاده قرار گیرد. بهتر است دوره ها مصرف بیش از سه چها روز طول نکشد.
– مصرف سنا به مانند هر مسهل دیگری نیاز به تمهیداتی ازجمله مصرف منضج های مناسب قبل از درمان دارد و این مساله، بار دیگر تاکید می کند که مصرف آن باید زیرنظر متخصص باشد.
– چنان که اشاره شد، اکثر ترکیبات گیاهی مسهل موجود در بازار، حاوی سنا هستند و لذا استفاده طولانی از آنها به هیچ وجه توصیه نمی شود.
– طبع سنا گرم و خشک است؛ اما اگر در ترکیب با گل سرخ استفاده شود؛ از سوی اکثر افراد تحمل می شود.
– در درمان بیمارانی که دچار مشکلات اسکلتی- عضلانی هستند(آرتروز، روماتیسم، دردهای سیاتیکی و …) سنا، مسهل انتخابی است.
– بهتر است بانوان باردار از مصرف این دارو خودداری نمایند.
روشهای استفاده:
* یک قاشق غذاخوری برگ سنا و یک قاشق غذاخوری گل سرخ را با ۵/۱-۱ لیوان آب به مدت ۲۰ دقیقه روی شعله کم بجوشانید یا ۴۰-۳۰ دقیقه دم کنید. سپس صاف کرده، شیرین نموده میل کنید.
* یک قسمت برگ سنا و یک قسمت گل سرخ را با هم آسیاب نموده روزی یک قاشق چایخوری با کمی ماست میل کنید.
۲- گل سرخ:
گل سرخ معمولاً در ترکیب با سنا استفاده می شود که در بالا به آن اشاره شد. اما به تنهایی نیز مسهل مناسبی است؛ به ویژه در بیماران قلبی یا کسانی که از مشکلاتی مانند افسردگی رنج می برند قابل استفاده است. روش استفاده آن هم به همان صورت دم کرده، جوشانده یا مصرف پودر آن با ماست است. در برخی افراد، گل سرخ می تواند کمی نفخ ایجاد کند.
۳- فلوس:
این دارو اگر چه کمتر در بین مردم شناخته شده است؛ اما مسهلی است«به رفق و بی غایله»(قرابادین کبیر- ۲۰۲) یعنی جزء مسهل هایی است که کمترین آزار و اذیت را دارد. در مورد فلوس باید دانست:
– مسهل انتخابی در زنان حامله و کودکان است.
– در بیمارانی که طاقت عوارض گوارشی سنا را ندارند، فلوس داروی بسیار مناسبی است.
روش استفاده:
به طور معمول گفته می شود که باید نی فلوس را شکست و دانه ها در آن را خارج کرد و هر بار به اندازه یک قاشق مرباخوری از دانه ها را با ۵/۱-۱ لیوان آب به مدت ۲۰ دقیقه روی شعله کم جوشانده صاف کرده شیرین نموده میل کرد. این روش برای تمام بیماران به راحتی قابل انجام است.
نکته مهم:
۱- فلوس را نیز نباید به مدت طولانی مصرف نمود.
۲- طبع فلوس گرم و تر است؛ اما بسیار نزدیک به تعادل است، لذا اکثر افراد مصرف آن را تحمل می کنند.
۳- فلوس کمی دیر اثر است و معمولاً پس از ۲۴ ساعت عمل می کند.
۴- هلیله سیاه:
هلیله سیاه طبعی سرد و خشک دارد و برای افراد گرم مزاج به خصوص کسانی که علاوه بر یبوست، مشکلات روحی نیز دارند، ملین مناسبی است. بهترین شیوه مصرف هلیله سیاه آن است که آن را آسیاب نموده روزی یک قاشق چایخوری با کمی ماست مصرف کنید. هلیله را به صورت جوشانده یا دم کرده، مصرف نکنید.
۵- ملین های ملایم!:
داروهای زیادی هستند که اثر ملینی خوبی دارند اما آزار و اذیت مسهل های قوی را ندارند. از آنها می توان اشاره کرد به:
داروهای گرم مزاج:رازیانه، زنیان، افسنتین و …
داروهای سردمزاج: خطمی، تخم گشنیز و …
۶- صبر زرد:
صبر زرد که امروز، با عنوان پرطمطراق «آلویه ورا» معرفی می شود؛ یکی از قوی ترین مسهل های مورد استفاده در طب سنتی است که چون استفاده از آن به جز با تجویز پزشک مجرب در این زمینه، خطرناک است؛ از توضیح بیشتر در مورد آن خودداری می کنیم.
۱۰- تنقیه:
یک روش بسیار عالی در درمان یبوست به ویژه یبوست های مزمن و شدید است که البته به جهت اینکه این کار باید با نظر پزشک انجام شود فعلاً از پرداختن به آن صرف نظر می کنیم.
۱۱- شیاف ها:
شیاف گذاشتن بعضی داروها، کمک مناسبی در درمان یبوست است. یک داروی مناسب برای این کار کره است. بسیاری از داروهای فوق الذّکر هم از این راه قابل استفاده اند. شیاف صابون که برخی در درمان یبوست های شدید خود استفاده می کنند به علّت احتمال ایجاد اسهال شدید باید با احتیاط مصرف شود.
تذکّر ۱: در افراد بسیار لاغر، مسن و یا کسانی که دوره های طولانی بیماری را پشت سر گذارده و آب بدن آنها کم شده است؛ – به اصطلاح بدن خشکی دارند – تجویز مسهل های قوی مثل، سنا، گل سرخ، فلوس و … که برای عملکرد خود نیاز به جذب آب دارند؛ نه تنها نتیجه ای در بر ندارد و باعث کار کردن روده ها نمی شود؛ بلکه بیماری های شخص را نیز تشدید می کند. در درمان این گونه بیماران بهتر است از داروهایی مانند خاکشی، هویج آب پز و روغن ها استفاده کرد.
تذکّر ۲: بالا بودن میزان اسید معده و کم خونی، دو علّت بروز یبوست های مقاوم به درمان هستند؛ لذا باید در درمان یبوست به این دو مشکل، توجّه ویژه ای کرد.
تذکّر ۳: بهترین وقت استفاده از داروهای ملین و مسهل، نیم ساعت قبل از غذاست.
درمان یبوست در نوزادان و کودکان
پیشنهادهای ما برای نوزادان و کودکان به این شرح است:
۱- روغن بادام شیرین: بسته به سن کودک یا نوزاد، از چند قاشق چایخوری تا چند قاشق غذاخوری در روز قابل استفاده است.
۲- خاکشی که شرح آن گذشت.
۳- ماساژ روغن زیتون روی شکم: به ویژه در کودکان کم سن و سال تر، در اکثر موارد باعث راه افتادن شکم خواهد شد. در یبوست های شدیدتر، ماساژ روغن کرچک هم مناسب است.
۴- فلوس: تنها مسهل مورد توصیه در کودکان، فلوس است؛ اگر چه اکثر کودکان با طعم آن مشکل دارند؛ اما با توجه به اینکه مقادیر اندک(مثلاً نصف استکان از جوشانده آن) اثرات کافی به دنبال خواهد داشت؛ می توان با استفاده از قطره چکان یا قاشق، آن را به کودک خورانید.
۵- بسیاری از کودکان به مصرف ترکیبی عرق کاسنی و شاهتره نیز پاسخ مناسبی می دهند.
۶- در موارد مقاوم، می توان هلیله سیاه را آسیاب کرده، آن را در کپسول ریخته روزی یک کپسول به کودک خوراند. در مواردی که کودک قادر به بلع کپسول نیست؛ می توان کپسول را به عنوان شیاف استفاده کرد. در این روش از سایر داروهای مسهل مانند فلوس نیز می توان استفاده کرد.
تذکّر: در مورد کودکان هم اولویت درمان با موارد بندهای اوّل و دوّم(تغییر سبک زندگی و تمهیدات ساده و عمومی) است و بهتر است داروها با نظر پزشک مصرف شوند.
shiateb.com
