۲۵ سال تمام سکوت کرد و چیزی نگفت. وقتی بعد از آن همه سال دوباره لب به گفتن باز کرد، گدازه‌هایی که از آن آتشفشان خاموش می‌آمد، از سر مردم روزگارش زیاد بود. خطبه‌هایش برای مردمی که سال‌ها به حرف‌های سبک و ساده عادت کرده بودند، سنگین بود. حق داشتند. چکیده حکمت‌های همه <
span class=”pb59″>تاریخ را می‌ریخت توی کلمه و این چگالی عجیب، از اندازه تحمل مردم روزگارش خیلی بیشتر بود. هنوز هم برای این کلام سنگین است، وزین است، رسیدن به فهمش دشوار است. در واقع اعجاز نهج‌البلاغه نه فقط در بلاغت و شاعرانگی و سحر کلام است که در عمق معانی آن است. هنوز نامه‌ای که برای مالک اشتر نوشت، درست فهمیده نشده و خطبه‌ای که در شرح پارسایان خوانده، کامل شرح نشده است. مرحوم استاد شهید مطهری برای فهم درست نهج البلاغه، هفته‌ای یک بار از قم تا اصفهان می‌رفت تا در محضر استادی به خواندن نهج‌البلاغه بنشیند. تعداد شرح‌هایی که اهل سنت بر این کتاب شریف نوشته‌اند، از تعداد شرح‌های شیعیان بیشتر است (رکورد بیشترین شرح‌های کامل بر کل نهج‌البلاغه را مصری‌ها با ۲۵ شرح دارند. معروف‌ترین شرح‌های این کتاب، شرح «ابن ابی‌الحدید معتزلی» است که او هم از اهالی مصر بود) حالا سوال اینجاست: پس این کتاب را چطور بخوانیم؟
برای پاسخ این سوال پیشنهادهای متعددی می‌شود داشت: از رفتن به پیش استاد تا خواندن نهج‌البلاغه همراه با شرح‌های متعدد آن. ما اینجا یک روش ساده‌تر را برای جوان‌هایی مثل خودمان که هم وقت کلاس رفتن ندارند و هم دلشان می‌خواهد از اینکتاب بی‌بهره نماندند،پیشنهاد داده‌ایم که حداقل برای شروع می‌تواند به درد بخورد: روش تقسیم مطالب نهج‌البلاغه از آسان به سخت.
نسخه‌های مختلف نهج‌البلاغه در تعداد خطبه‌ها و کلمات امام(ع) تفاوت‌هایی دارند. طبق نسخه معروف‌تر در این کتاب ۲۴۱ خطبه، ۷۹ نامه و ۴۸۹ کلمه قصار از امام علی(ع) جمع‌آوری شده است. این مطالب سطوح مختلفی از ادبیات و هم معارف را شامل می‌شوند. مثلا در کلمات قصار، بخشی هست با عنوان «غرائب الکلام» (حرف‌های عجیب) که لغات به‌کاررفته در آنها هنوز هم محل بحث لغت‌شناسان است و ترجمه و فهمش بسیار سخت است. یا در همین بخش کلمات قصار، هم جملاتی است که از فرط سادگی همه‌مان آنها را حفظیم و همچنین عباراتی که چنان سنگین است که تفسیرشان از مسائل تاریخی علم کلام بوده. بهترین راه این است که ابتدا مطالب ساده‌تر را بخوانیم، بعد که توی فضای کتاب قرار گرفتیم، برویم سراغ مطالب سخت‌تر و همین‌طور تا آخر؛ یعنی یک چیزی شبیه سیر پیشنهادی ما.
قدم اول
خطبه‌های تاریخی
اگر تا حالا سراغ نهج‌البلاغه نرفته‌اید، بهتر است با مطالب تاریخی نهج‌البلاغه شروع بکنید. این‌جوری مطالبی را که از قبل باآنها آشنا هستید، پیدا می‌کنید و با نحوه بیان آن حضرت درباره چیزهایی که درباره آنها اطلاع دارید، آشنا می‌شوید.
در بخش خطبه‌های نهج‌البلاغه، موارد متعددی هست که دستورات جنگی حضرت در جنگ مثلا صفین یا توصیف آن حضرت از شرایط عربستان قبل از اسلام و سال‌های صدر اسلام آمده. مشهورترین این خطبه‌ها، خطبه سه است که به «خطبه شقشقیه» معروف است و مطالبش درباره ماجراهای بعد از رحلت پیامبر(ص) تا قبول خلافت است (این همان خطبه‌ای است که وسطش کسی سوالی بی‌ربط پرسید و امام(ع) فرمود «شقشقه هدرت»، درددلی بود که هدر رفت.) شما می‌توانید این خطبه‌ها را با یک ورق زدن ساده پیدا بکنید؛ چون در ابتدای هر خطبه‌ای نوشته شده که محتوای خطبه چیست. گاهی هم یک خطبه چندین بخش دارد که هر بخش را مشخص کرده‌اند درباره چیست.
متون کمکی: بد نیست یک جلد «تاریخ تحلیلی اسلام» دکتر شهیدی یا «تاریخ خلفا» رسول جعفریان کنار دستتان باشد. این‌جوری می‌توانید ماجرایی را که امام(ع) درباره‌اش توضیح داده از یک زاویه دیگر هم بخوانید.
قدم دوم
کلمات قصار
کلمات قصار از بین ۴۸۹ کلمه قصار نهج البلاغه، نه عنوانش را تحت عنوان «غرائب الکلام» دسته‌بندی کرده‌اند که ما در اینجا با آنها کاری نداریم. ۴۸۰ کلمه قصار دیگر، موضوعات بسیار متنوعی دارند؛ از دستورات اخلاقی ساده (مثلا: با پاداش دادن به نیکوکار، بدکار را از کار بدش باز دار.) گرفته تا تشبیهاتی در مورد صفات انسانی (مثلا: بهترین تفریح کار است.) جملاتی درباره خود آن حضرت و بعضی صحابه، … تا جملات رمزی (مثلا: هنگام کوچ نزدیک است. کلمه ۱۷۸) از آنجا که بیشتر این کلمات قصار برای ما آشنا هستند و خیلی‌هایشان را از کودکی تا به حال، این طرف و آن طرف خوانده و شنیده‌ایم، می‌شود برای قدم دوم رفت سراغ این بخش. فقط یادتان باشد درباره عباراتی که معنایشان را درست درک نمی‌کنید یا منظور حضرت را کامل نمی‌فهمید، صبر کنید. آن موارد را یادداشت بکنید و بعد از قدم سه دوباره سراغ آنها بروید.
متون کمکی: داشتن یک فرهنگ لغت عربی به فارسی کوچک (مثلا «المنجد» نسخه دانشجویی) کنار دستتان بد نیست. این‌طوری خودتان هم می‌توانید این کلمات را ترجمه کرده و ترجمه‌تان را با متن مورد استفاده‌تان مقایسه کنید. نتیجه کار خیلی لذت‌بخش است.
قدم سوم
نامه‌ها
بخش‌نامه‌های نهج‌البلاغه هم از بخش‌های خوشخوان و ساده‌فهم آن است. فقط چون متن نامه‌ها معمولا بلند است، آن را در قسمت سوم آوردیم. اصلا طولانی‌ترین مطلب نهج‌البلاغه، نامه ۵۳ معروف به «عهدنامه مالک اشتر» است. امام(ع) در این نامه، توصیه‌هایی برای حکومت در مصر به مالک اشتر کرده. بیشترین کتاب‌هایی که درباره نهج‌البلاغه نوشته شده، شرح و تفسیر همین نامه است. حتی گل‌آقا ( مرحوم کیومرث صابری فومنی) هم کتابی در شرح این نامه دارد. نامه ۳۱ هم که نصیحت‌های امام علی(ع) به امام حسن(ع) است، نامه معروف و بلندی است و نمونه خوبی از برخوردهای امام با جوان‌ها. در بخش نامه‌ها، چون بنا بر شیرفهم کردن مخاطب (معمولا کارگزاران و عوامل حکومت) بوده، حضرت توضیحات کافی داده‌اند و برای همین خواندن این نامه‌ها بسیار آسان است.
متون کمکی: هم کتاب «علی از زبان علی» دکتر شهیدی که منظومه فکری آن حضرت و روش حکومتداری ایشان را خیلی فشرده توضیح می‌دهد و هم کتاب «جاذبه و دافعه امام علی(ع)» مرحوم مطهری که اصلش روش حکمت‌داری امام(ع) است، می‌تواند به فهم کامل‌تر نامه‌ها و لذت بردن بیشتر از آنها کمک بکند.
قدم چهارم
باقی خطبه‌ها
حالا شما با نحوه بیان حضرت آشنا شده‌اید. می‌توانید برگردید به بخش خطبه‌ها و آن مطالبی را که قبلا نخوانده بودید، الان بخوانید. بیشتر خطبه‌ها (جز خطبه‌های کوتاه زمان جنگ) با حمد و ستایش خداوند شروع می‌شوند. این ستایش‌ها که معمولا هر کدامشان چند صفحه می‌شوند، یک درس توحید کامل هستند. به‌جز این، خطبه‌های دیگری هم هستند که هر کدام به یک موضوع خاص پرداخته‌اند. مثلا خطبه ۱۹۲ معروف به «قاصعه» در نکوهش تکبر و غرور است (قاصعه
به معنای کوبنده است) و خطبه ۱۹۳ یا «متقین» در توصیف پارسایان واقعی. (این همان خطبه‌ای است که همام، یکی از یاران امام(ع) بعد از شنیدنش آهی کشید و جان داد) شما می‌توانید هر کدام از این موضوعات را جداگانه بخوانید. مثلا ستایش‌های آغاز خطبه‌ها را همراه با خطبه ۸۳ معروف به «خطبه غرا» (به‌خاطر جنبهادبی اعجاب‌انگیزش) که تماما در وصف ذات احدیت است، یک بار با هم بخوانید و بعد بروید سراغ خطبه متقین، یا برعکس.
متون کمکی: شرح‌های نهج‌البلاغه برای این مرحله هستند. شرح علامه جعفری و شرح «ابن ابی‌الحدید» (که علاوه بر ترجمه قدیمی‌اش، انتشارات نیستان به تازگی ترجمه‌ای جدید از آن چاپ کرده) معروف‌ترین و پراطلاع‌ترین شرح‌ها هستند.
۲۵ سال تمام سکوت کرد و چیزی نگفت. وقتی بعد از آن همه سال دوباره لب به گفتن باز کرد، گدازه‌هایی که از آن آتشفشان خاموش می‌آمد، از سر مردم روزگارش زیاد بود. خطبه‌هایش برای مردمی که سال‌ها به حرف‌های سبک و ساده عادت کرده بودند، سنگین بود. حق داشتند. چکیده حکمت‌های همه تاریخ را می‌ریخت توی کلمه و این چگالی عجیب، از اندازه تحمل مردم روزگارش خیلی بیشتر بود. هنوز هم برای این کلام سنگین است، وزین است، رسیدن به فهمش دشوار است. در واقع اعجاز نهج‌البلاغه نه فقط در بلاغت و شاعرانگی و سحر کلام است که در عمق معانی آن است. هنوز نامه‌ای که برای مالک اشتر نوشت، درست فهمیده نشده و خطبه‌ای که در شرح پارسایان خوانده، کامل شرح نشده است. مرحوم استاد شهید مطهری برای فهم درست نهج البلاغه، هفته‌ای یک بار از قم تا اصفهان می‌رفت تا در محضر استادی به خواندن نهج‌البلاغه بنشیند. تعداد شرح‌هایی که اهل سنت بر این کتاب شریف نوشته‌اند، از تعداد شرح‌های شیعیان بیشتر است (رکورد بیشترین شرح‌های کامل بر کل نهج‌البلاغه را مصری‌ها با ۲۵ شرح دارند. معروف‌ترین شرح‌های این کتاب، شرح «ابن ابی‌الحدید معتزلی» است که او هم از اهالی مصر بود) حالا سوال اینجاست: پس این کتاب را چطور بخوانیم؟
برای پاسخ این سوال پیشنهادهای متعددی می‌شود داشت: از رفتن به پیش استاد تا خواندن نهج‌البلاغه همراه با شرح‌های متعدد آن. ما اینجا یک روش ساده‌تر را برای جوان‌هایی مثل خودمان که هم وقت کلاس رفتن ندارند و هم دلشان می‌خواهد از اینکتاب بی‌بهره نماندند،پیشنهاد داده‌ایم که حداقل برای شروع می‌تواند به درد بخورد: روش تقسیم مطالب نهج‌البلاغه از آسان به سخت.
نسخه‌های مختلف نهج‌البلاغه در تعداد خطبه‌ها و کلمات امام(ع) تفاوت‌هایی دارند. طبق نسخه معروف‌تر در این کتاب ۲۴۱ خطبه، ۷۹ نامه و ۴۸۹ کلمه قصار از امام علی(ع) جمع‌آوری شده است. این مطالب سطوح مختلفی از ادبیات و هم معارف را شامل می‌شوند. مثلا در کلمات قصار، بخشی هست با عنوان «غرائب الکلام» (حرف‌های عجیب) که لغات به‌کاررفته در آنها هنوز هم محل بحث لغت‌شناسان است و ترجمه و فهمش بسیار سخت است. یا در همین بخش کلمات قصار، هم جملاتی است که از فرط سادگی همه‌مان آنها را حفظیم و همچنین عباراتی که چنان سنگین است که تفسیرشان از مسائل تاریخی علم کلام بوده. بهترین راه این است که ابتدا مطالب ساده‌تر را بخوانیم، بعد که توی فضای کتاب قرار گرفتیم، برویم سراغ مطالب سخت‌تر و همین‌طور تا آخر؛ یعنی یک چیزی شبیه سیر پیشنهادی ما.
قدم اول
خطبه‌های تاریخی
اگر تا حالا سراغ نهج‌البلاغه نرفته‌اید، بهتر است با مطالب تاریخی نهج‌البلاغه شروع بکنید. این‌جوری مطالبی را که از قبل باآنها آشنا هستید، پیدا می‌کنید و با نحوه بیان آن حضرت درباره چیزهایی که درباره آنها اطلاع دارید، آشنا می‌شوید.
در بخش خطبه‌های نهج‌البلاغه، موارد متعددی هست که دستورات جنگی حضرت در جنگ مثلا صفین یا توصیف آن حضرت از شرایط عربستان قبل از اسلام و سال‌های صدر اسلام آمده. مشهورترین این خطبه‌ها، خطبه سه است که به «خطبه شقشقیه» معروف است و مطالبش درباره ماجراهای بعد از رحلت پیامبر(ص) تا قبول خلافت است (این همان خطبه‌ای است که وسطش کسی سوالی بی‌ربط پرسید و امام(ع) فرمود «شقشقه هدرت»، درددلی بود که هدر رفت.) شما می‌توانید این خطبه‌ها را با یک ورق زدن ساده پیدا بکنید؛ چون در ابتدای هر خطبه‌ای نوشته شده که محتوای خطبه چیست. گاهی هم یک خطبه چندین بخش دارد که هر بخش را مشخص کرده‌اند درباره چیست.
متون کمکی: بد نیست یک جلد «تاریخ تحلیلی اسلام» دکتر شهیدی یا «تاریخ خلفا» رسول جعفریان کنار دستتان باشد. این‌جوری می‌توانید ماجرایی را که امام(ع) درباره‌اش توضیح داده از یک زاویه دیگر هم بخوانید.
قدم دوم
کلمات قصار
کلمات قصار از بین ۴۸۹ کلمه قصار نهج البلاغه، نه عنوانش را تحت عنوان «غرائب الکلام» دسته‌بندی کرده‌اند که ما در اینجا با آنها کاری نداریم. ۴۸۰ کلمه قصار دیگر، موضوعات بسیار متنوعی دارند؛ از دستورات اخلاقی ساده (مثلا: با پاداش دادن به نیکوکار، بدکار را از کار بدش باز دار.) گرفته تا تشبیهاتی در مورد صفات انسانی (مثلا: بهترین تفریح کار است.) جملاتی درباره خود آن حضرت و بعضی صحابه، … تا جملات رمزی (مثلا: هنگام کوچ نزدیک است. کلمه ۱۷۸) از آنجا که بیشتر این کلمات قصار برای ما آشنا هستند و خیلی‌هایشان را از کودکی تا به حال، این طرف و آن طرف خوانده و شنیده‌ایم، می‌شود برای قدم دوم رفت سراغ این بخش. فقط یادتان باشد درباره عباراتی که معنایشان را درست درک نمی‌کنید یا منظور حضرت را کامل نمی‌فهمید، صبر کنید. آن موارد را یادداشت بکنید و بعد از قدم سه دوباره سراغ آنها بروید.
متون کمکی: داشتن یک فرهنگ لغت عربی به فارسی کوچک (مثلا «المنجد» نسخه دانشجویی) کنار دستتان بد نیست. این‌طوری خودتان هم می‌توانید این کلمات را ترجمه کرده و ترجمه‌تان را با متن مورد استفاده‌تان مقایسه کنید. نتیجه کار خیلی لذت‌بخش است.
قدم سوم
نامه‌ها
بخش‌نامه‌های نهج‌البلاغه هم از بخش‌های خوشخوان و ساده‌فهم آن است. فقط چون متن نامه‌ها معمولا بلند است، آن را در قسمت سوم آوردیم. اصلا طولانی‌ترین مطلب نهج‌البلاغه، نامه ۵۳ معروف به «عهدنامه مالک اشتر» است. امام(ع) در این نامه، توصیه‌هایی برای حکومت در مصر به مالک اشتر کرده. بیشترین کتاب‌هایی که درباره نهج‌البلاغه نوشته شده، شرح و تفسیر همین نامه است. حتی گل‌آقا ( مرحوم کیومرث صابری فومنی) هم کتابی در شرح این نامه دارد. نامه ۳۱ هم که نصیحت‌های امام علی(ع) به امام حسن(ع) است، نامه معروف و بلندی است و نمونه خوبی از برخوردهای امام با جوان‌ها. در بخش نامه‌ها، چون بنا بر شیرفهم کردن مخاطب (معمولا کارگزاران و عوامل حکومت) بوده، حضرت توضیحات کافی داده‌اند و برای همین خواندن این نامه‌ها بسیار آسان است.
متون کمکی: هم کتاب «علی از زبان علی» دکتر شهیدی که منظومه فکری آن حضرت و روش حکومتداری ایشان را خیلی فشرده توضیح می‌دهد و هم کتاب «جاذبه و دافعه امام علی(ع)» مرحوم مطهری که اصلش روش حکمت‌داری امام(ع) است، می‌تواند به فهم کامل‌تر نامه‌ها و لذت بردن بیشتر از آنها کمک بکند.
قدم چهارم
باقی خطبه‌ها
حالا شما با نحوه بیان حضرت آشنا شده‌اید. می‌توانید برگردید به بخش خطبه‌ها و آن مطالبی را که قبلا نخوانده بودید، الان بخوانید. بیشتر خطبه‌ها (جز خطبه‌های کوتاه زمان جنگ) با حمد و ستایش خداوند شروع می‌شوند. این ستایش‌ها که معمولا هر کدامشان چند صفحه می‌شوند، یک درس توحید کامل هستند. به‌جز این، خطبه‌های دیگری هم هستند که هر کدام به یک موضوع خاص پرداخته‌اند. مثلا خطبه ۱۹۲ معروف به «قاصعه» در نکوهش تکبر و غرور است (قاصعه
به معنای کوبنده است) و خطبه ۱۹۳ یا «متقین» در توصیف پارسایان واقعی. (این همان خطبه‌ای است که همام، یکی از یاران امام(ع) بعد از شنیدنش آهی کشید و جان داد) شما می‌توانید هر کدام از این موضوعات را جداگانه بخوانید. مثلا ستایش‌های آغاز خطبه‌ها را همراه با خطبه ۸۳ معروف به «خطبه غرا» (به‌خاطر جنبهادبی اعجاب‌انگیزش) که تماما در وصف ذات احدیت است، یک بار با هم بخوانید و بعد بروید سراغ خطبه متقین، یا برعکس.
متون کمکی: شرح‌های نهج‌البلاغه برای این مرحله هستند. شرح علامه جعفری و شرح «ابن ابی‌الحدید» (که علاوه بر ترجمه قدیمی‌اش، انتشارات نیستان به تازگی ترجمه‌ای جدید از آن چاپ کرده) معروف‌ترین و پراطلاع‌ترین شرح‌ها هستند.
نهج البلاغه آنلاین
ترجمه‌های دکتر شهیدی و دکتر آیتی و استاد معادیخواه
https://www.imamalinet.net/per/nahj-al/tar/index.htm
ترجمه‌های دکتر شهیدی و استاد دشتی
https://www.andisheqom.com/Files/nahjmatn.php
ترجمه‌های آیت‌الله مکارم و علامه جعفری و دکتر آیتی
https://www.hawzah.net/per/k/nahj/nahj.htm
ترجمه شیخ حسین انصاریان
https://www.erfan.ir/farsi/nahj
ترجمه مرحوم فیض‌الاسلام
https://www.rahpouyan.com/ramazan84/nahjol.htm
ترجمه‌های دکتر آیتی، استاد دشتی، علامه جعفری و سیدکاظم ارفع و ترجمه ناقص آیت‌الله طالقانی و یک ترجمه منظوم و یک ترجمه کهن متعلق به قرن پنجم هجری
https://www.balaghah.net/nahj-htm/far/id/tarjome-sharh/main.htm
منبع: https://www.hamshahrimags.com
https://persiansun.persianblog.ir/post/1723/
